Одон хуудаһанай код харалга

[[Файл:Pleiades large.jpg|мини|250пкс|[[Мэшэдэй ордон]] — [[зурхай]]н [[одоной ордон]]уудай нэгэн]]
[[Файл:Starsinthesky.jpg|мини|250пкс|[[Магелланай Томо Үүлэн]]дэ болбосоруулха ододой бүһэ]]
'''Одон''' гэдэгынь [[плазма]]һаа тогтохо гэрэлтэгшэ, сула бүмбэлиг юм. [[Наран]]иинь [[Дэлхэй]]дэ хамагай ойро оршохо одон болоод Дэлхэйн [[энерги]]ин гол үүдхүүр болоно. Харин бусад одые [[һүни]] хараха боломжотой. Одониинь тэрэнэй сүмэдэ ябагдажа [[сүмын нэгэдхэ урбал]]һаа ([[уһантүрэгшэ]] [[гели]] руу хубирха) ялгаржа энергиһээ шалтагаалан гэрэлтэдэг байна. [[Уһантүрэгшэ]] ба [[гели]]һээ хүндэ [[химиин элемент|элементүүд]] бараг бүгэдэ ододой сүмдэ ябагдаха энэ урбалай үрэ дүндэ үүдхэһэн болоно.

Одоной [[масса]], наһан, химиин найрлага зэргэ олон шэнжэ шанарые, тэрэнэй [[спектр]], [[гэрэлтэлтэ]], хүдэлөөн дээрэ тулгуурилан тогтоожо болоно. Одоной ниитэ массань тэрэнэй [[Одоной хүгжэл|хүгжэлэй үе шатые]] тодорхойлдог үндэһэн үзүүлэлтэ юм. Бусад шэнжэнүүд жэшээлбэл, диаметр, эрьелтэ, хүдэлөөн, температура зэргэынь тэрэнэй хүгжэлэй үе шатаар тодорхойлогдоно. Одоной температура ба гэрэлтэлтыень ашаглан (Херцсбрунг-Расселэй диаграмма, [[H–R диаграмма]]) одоной хүгжэл, наһые тодорхойлжо болоно.

Одониинь үндэһэндээ [[уһантүрэгшэ]]һээ тогтоһон (маша бага хэмжээнэй гели болон бусад хүндэ элемент бүхы) [[манансар (астрономи)|манансарһаа]] үүдхэхэ ба үүнэй түбныь хангалтатай нягта болоход, уһантүрэгшын заримынь сүмын нэгэдэхэ урбалаар [[гели]] руу шэлжэжэ эхилнэ. Энэ урбалай үрэ дүндэ илгаржа энергиие, үлэһэн хэһэгынь [[радиациин процесс|радиаци]] ба [[конвекциин процесс]]оор тогтоон барина. Энэ процессынь тухайн одые богони хугасаанда мүхэхэһөө хамгаална. Илгарха энергиин нүлөөгөөр одоной гадаргуу оршомдо стеллар һалхин үүдэнэ, мүн задгай сансарада энерги сасагдана<ref name="sunshine">{{cite web | last = Bahcall | first = John N. | date = June 29, 2000 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/articles/fusion/index.html | title = How the Sun Shines | publisher = Nobel Foundation | accessdate = 2006-08-30 }}</ref>. Сүмэ дэхи уһантүрэгшэ шабхагдажа дуусахад тухайн одоной масса [[наран|наранай массаһаа]]<ref name="late stages">{{cite web | last = Richmond | first = Michael | url = http://spiff.rit.edu/classes/phys230/lectures/planneb/planneb.html | title = Late stages of evolution for low-mass stars | publisher = Rochester Institute of Technology | accessdate = 2006-08-04 }}</ref> доро хаяжа 0.4 дахин ехэ болох ба сүмынь, эсэбэл сүмын гадаада хэһэгынь хүндэ элементнүүдһээ тогтоһон иимэ одые [[абарга улаан одон]] гэжэ нэрэлнэ. Энэ түрэлэй одониинь мүхэжэ одон болоод уламаар хүндэ элементнүүдые харисангы ехэ хэмжээгээр агуулһан шэнэ одон үүдхэнэ<ref>{{cite web | url = http://observe.arc.nasa.gov/nasa/space/stellardeath/stellardeath_intro.html | title = Stellar Evolution & Death | publisher = NASA Observatorium | accessdate = 2006-06-08 | archivedate = 2008-02-10 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080210154901/http://observe.arc.nasa.gov/nasa/space/stellardeath/stellardeath_intro.html }}</ref>.

[[Хос одон|Хос]] болон олон-одоной системэнь хоёр ба түүнһээ дээшэ одонһоо бүридэхэ болоод эдэгээр одонууд хоорондоо [[татадаг хүсэн|таталсалай хүсээр]] харилсан үйлэшэлэлсэжэ, бэеһээ тодорхой орбитоор тойрон эргэнэ. Хэрэб хоёр одон хоорондоо ойрохон бол [[татадаг хүсэн|таталсалай хүсэнэй]] харилсан үйлэшэлэл тэдэгээр [[одоной хүгжэл]]дэ ехэ хэмжээгээр нүлөөлнэ<ref name="iben">{{cite journal | last = Iben | first = Icko, Jr. | title=Single and binary star evolution | journal=Astrophysical Journal Supplement Series | year=1991 | volume=76 | pages=55–114 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1991ApJS...76...55I }}</ref>.

== Хэмжэхэ нэгэжэ ==
Ехэнхи тохёолдолдо [[СИ|СИ системын]] нэгэжүүдые ашаглана. Масса, гэрэлтэлтэ, радиус зэргые [[Наран|Наратай]] харисуулан хэмжэнэ:

:{|
|[[Наранай масса (нэгэжэ)|Наранай масса]]:
|<math>M_\odot = 1.9891 \times 10^{30}</math>&nbsp;[[килограмм|кг]]<ref name="constants">{{cite journal | author = I.-J. Sackmann, A. I. Boothroyd | title=Our Sun. V. A Bright Young Sun Consistent with Helioseismology and Warm Temperatures on Ancient Earth and Mars | journal=The Astrophysical Journal | year=2003 | volume=583 | issue=2 | pages=1024–1039 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2003ApJ...583.1024S }}</ref>
|-
|[[Наранай гэрэлтэлтэ (нэгэжэ)|Наранай гэрэлтэлтэ]]:
|<math>L_\odot = 3.827 \times 10^{26}</math>&nbsp;[[Ватт]]<ref name="constants" />
|-
|[[Наранай радиус (нэгэжэ)|Наранай радиус]]:
|<math>R_\odot = 6.960 \times 10^{8}</math> [[Метр|м]]<ref>{{cite journal | author=S. C. Tripathy, H. M. Antia | title=Influence of surface layers on the seismic estimate of the solar radius | journal=Solar Physics | year=1999 | volume=186 | issue=1/2 | pages=1–11 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1999SoPh..186....1T }}</ref>
|}

Ехэхэн хэмжээнэй ута, радиус зэргэые хэмжэхэдээ [[астрономиин нэгэжэ]] ашаглана.

== Одоной хүгжэл ==
{{main|Одоной хүгжэл}}
{{sectionstub}}

== Шэнжэ шанар ==

Одоной бараг бүхы шэнжые тэрэнэй масса дээрэ тулгуурилан тодорхойжо болоно. Өөрөөр хэлэбэл гэрэлтэлтэ, хэмжээ, хүгжэлэй үе, наһа зэргэые тэрэнэй масса дээрэ тулгуурилан тогтоожо болоно.

=== Наһан ===
Ехэнхи одоной наһан 1 [[тэрбүм]]һаа 10 тэрбүмэй хоорондо байдаг ба одоо мэдэгдэжэ хамагай хүгшэн одон бол 13.2 [[тэрбүм жэл]]эй наһатай [[HE 1523-0901]] одон юм<ref>{{cite news
 | author=Frebel, A.; Norris, J. E.; Christlieb, N.; Thom, C.; Beers, T. C.; Rhee, J.
 | title=Nearby Star Is A Galactic Fossil
 | publisher=Science Daily
 | date=May 11, 2007
 | url=http://www.sciencedaily.com/releases/2007/05/070510151902.htm
 | accessdate=2007-05-10 }}</ref>.

Ехэ [[нягта]]тай, сула одон богони хугасаанда мүхэнэ. Ушарынь эдэгээр одоной сүмынь үндэр [[даралта]] доро оршохо тула уһантүрэгшэнь богони хугасаанда шабхагдажа дуусадаг байна. Иммэрхүү сул одон дундажаар 1 тэрбүм жэлэй дараа мүхэдэг бол, жаахан одон ([[улаан оодой одон]]) 10 тэрбүмһээ хэдэн зуун тэрбүм жэл оршохо боломжотой<ref>{{cite web
 | author = Naftilan, S. A.; Stetson, P. B.
 | date = 2006-07-13
 | url =http://www.sciam.com/askexpert_question.cfm?articleID=000A6D41-76AA-1C72-9EB7809EC588F2D7&catID=3&topicID=2
 | title =How do scientists determine the ages of stars? Is the technique really accurate enough to use it to verify the age of the universe? 
 | publisher =Scientific American
 | accessdate = 2007-05-11 }}</ref><ref>{{cite journal
 | author=Laughlin, G.; Bodenheimer, P.; Adams, F. C.
 | title=The End of the Main Sequence
 | journal=The Astrophysical Journal
 | year=1997
 | volume=482
 | pages=420–432
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1997ApJ...482..420L
 | accessdate=2007-05-11 }}</ref>.

=== Химиин найрлага ===
Одон үүдэжэ эхилхэ үедэ тухайн одоной массын 70%-иинь [[уһантүрэгшэ]], 28%-иинь [[гели]], үлэхэ хэһэгынь бусад [[хүндэ элемент]]нүүд байна. [[Түмэр]]иинь үргэн тархалтатай, хэмжэхэд харисангы хилбари тула одоной найрлага дахи хүндэ элементые тухайн одоной [[агаар мандал]] дахи [[түмэр]]эй агуулгатай харисуулан тоосодог байна. Одон үүдхэдэг манансарынь [[супернова тэһэрэлгэ|супернова тэһэрэлгын]] уламһаа хүндэ элементээр таһаралгагүй баяжажа байгаа тула одоной химиин элементын найрлагаар тухайн одоной наһые тодорхойлхо боломжотой<ref>{{cite web | date = September 12, 2006 | url = http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2006/pr-34-06.html | title = A "Genetic Study" of the Galaxy | publisher = ESO | accessdate = 2006-10-10 | archivedate = 2008-07-06 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080706165740/http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2006/pr-34-06.html }}</ref>.

Хамагай бага [[түмэр]]эй агуулгатай одониинь HE1327-2326 оодой одон болоод [[Наран]] дахи түмэрэй агуулгын 1/200,000-тэй тэнсэнэ<ref>{{cite web
 | date = April 17, 2005
 | url = http://www.sciencedaily.com/releases/2005/04/050417162354.htm | title = Signatures Of The First Stars
 | publisher = ScienceDaily | accessdate = 2006-10-10 }}</ref>. Харин хамгийн их төмрийн агуулгатай од нь [[14 Геркулус]] бөгөөд Нарнаас 3 дахин их төмрийн агуулгатай<ref>{{cite journal
 | last=Feltzing | first=S. | coauthors=Gonzalez, G.
 | title=The nature of super-metal-rich stars: Detailed abundance analysis of 8 super-metal-rich star candidates
 | journal=Astronomy & Astrophysics
 | year=2000 | volume=367 | pages=253-265
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001A&A...367..253F
 | accessdate=2007-11-27 }}</ref>.

=== Диаметр ===
Одонуудынь Дэлхэйһээ асар холо зайда оршохо тула һүни сэг шэнги бишыхан, мүн Дэлхэйн [[агаар мандал]]һаа боложо анабшажа мэтэ харагдадаг байна.

Одоной хэмжээнь 20-40 км-һээ ([[нейтрон одон]]) эхилээд Наранай диаметрһээ 650 дахин ехэ гү, али ойролсоогоор 0.9 тэрбүм км (жэшээлбэл,[[Бетелгейз]]) хүрэтэр хэлбэлзэнэ<ref>{{cite web | last = Davis | first = Kate | date = December 1, 2000 | url = http://www.aavso.org/vstar/vsots/1200.shtml | title = Variable Star of the Month—December, 2000: Alpha Orionis | publisher = AAVSO | accessdate = 2006-08-13 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20030705130559/http://www.aavso.org/vstar/vsots/1200.shtml | archivedate = 2003-07-05 }}</ref>.

=== Кинематика ===
{{sectionstub}}
Нарые тойрон эрьехэ наранай аймагай гарагуудай хүдэлөөнэй шудалгаань [[одон орон]]ой бусад ододой бии бололго, наһан, бүтэсэ, хүгжэл зэргэые тайлбарилхада ехэхэн хуби нэмэри оруулна.

=== Суранзан орон ===
[[Файл:suaur.jpg|thumb|220px|СУ Аур одоной (залуу одон) гадаргуугай суранзан орон]]
[[Суранзан орон]]иинь одоной дотоододо конвекциин хүдэлөөн үүдэжэ хэһэгтэ бии болоно. Суранзан ороной хэмжээнь одоной масса, найрлагаһаа, харин гадаргуугай суранзан эдэбхижэлтэнь одоной эрьелтын зэргэһээ хамаарна. Энэ гадаргуугай эдэбхижэлтэнь [[одоной толбо|одоной толбые]] үүдхэнэ. Одоной толбо гэдэгынь бусад гадаргуугай хэһэгтэй харисуулхад харисангы бага температуратай, хүсэтэй суранзан орон бүхы талбайнууд юм.

Залуу, хурдан эрьелдэхэ ододынь ехэхэн [[суранзан орон]]той байха тула гадаргуугай үндэр эдэбхижэлтэтэй байна. Харин удаан эрлгэлтэтэй, хүгшэн одонуудынь гадаргуугай суранзан эдэбхижэлтэ бага байна<ref>{{cite web
 | last = Berdyugina  | first = Svetlana V. | year=2005
 | url =http://solarphysics.livingreviews.org/Articles/lrsp-2005-8/
 | title =Starspots: A Key to the Stellar Dynamo
 | publisher =Living Reviews
 | accessdate = 2007-06-21 }}</ref>.

=== Масса ===
Одоогоор мэдэгдэжэ хамагай хүндэ, сула одон бол [[Эта Карини]]<ref>{{cite web | last = Nathan | first = Smith | date = 1998 | url = http://www.astrosociety.org/pubs/mercury/9804/eta.html | title = The Behemoth Eta Carinae: A Repeat Offender | publisher = Astronomical Society of the Pacific | accessdate = 2006-08-13 | archivedate = 2006-09-27 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20060927091554/http://www.astrosociety.org/pubs/mercury/9804/eta.html }}</ref> болоод Наранһаа 100-150 дахин хүндэ юм. Иимэ одоной наһаниинь хэдэн [[сая жэл]] байна. [[Номын ордон]]ой ододто хэһэн һүүлшын үеын һудалгаанай үрэ дүнгээр, одоной массын хамагай дээдэ хэмжээгые 150 [[наранай масса (нэгэжэ)|наранай масса]] гэжэ тоосоһон байна<ref>{{cite news | title=NASA's Hubble Weighs in on the Heaviest Stars in the Galaxy | publisher=NASA News | date=March 3, 2005 | url=http://www.nasa.gov/home/hqnews/2005/mar/HQ_05071_HST_galaxy.html | accessdate=2006-08-04 | archivedate=2020-04-10 | archiveurl=https://web.archive.org/web/20200410212238/https://www.nasa.gov/home/hqnews/2005/mar/HQ_05071_HST_galaxy.html }}</ref>.

[[Ехэ тэһэрэлгэ|Ехэ тэһэрэлгын]] дараагаар үүдэһэн анханай одонуудай масса >300 наранай масса байһан байжа болохо юм<ref>{{cite news | title=Ferreting Out The First Stars | publisher=Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics | date=September 22, 2005 | url=http://cfa-www.harvard.edu/press/pr0531.html | accessdate=2006-09-05 }}</ref>.

=== Эрьелтэ ===
Одоной тэнхэлэгэй эрьелтые [[спектроскоп]]ой туһаламжатайгаар ойролсоогоор, эсэбэл [[одоной толбо|одоной толбын]] шэлжэлтээр харисангы нарибшалалтайгаар тодорхойлжо болоно.  Залуу одоной эрьелтэ хурдан, ойролсоогоор >100 км/сек байна. Жэшээлбэл, B-ангиин одон болохо [[Ачернар]]ын эрьелтэ 225 км/сек байдаг. Энэ одоной экваторын болон туйлын диаметрын зэрүү >50% байна. Хэрэб одоной эрьелтын хурдан 300 км/секундэһээ ехэ болобол тухайн одон һүнэхэ (задарха) болоно<ref>{{cite news | title=Flattest Star Ever Seen | publisher=ESO | date=[[June 11]], [[2003]] | url=http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2003/pr-14-03.html | accessdate=2006-10-03 | archivedate=2006-10-07 | archiveurl=https://web.archive.org/web/20061007165607/http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2003/pr-14-03.html }}</ref>. 300 км/секундэнь одон задралгүйгээр эргэхэ хурданай дээдэ хизгаар юм. Нараниинь тэнхэлгээ 25-35 хоногто нэгэ бүтэн эргэдэг ба хурданиинь 1.994 км/сек байдаг.

=== Температура ===
Одоной гадаргуугай температурань одоной радиус, сүмһөө илгаржа энергиин хэмжээнһээ хамаарна. Одоной гадаргуугай температурые [[одоной үнгын индекс]]ээр тодорхойлно<ref name='astronomynotes'>{{cite web
 |url=http://www.astronomynotes.com/starprop/s5.htm
 |title=Properties of Stars: Color and Temperature
 |accessdate=2007-10-09
 |last=Strobel
 |first=Nick
 |date=2007-08-20
 |work=Astronomy Notes
 |publisher=Primis/McGraw-Hill, Inc.
 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070626090138/http://www.astronomynotes.com/starprop/s5.htm
 |archivedate=2007-06-26
 }}</ref>.

Сула ододой хубида гадаргуугай температурань 50,000 [[Кельвин|K]] байна. Наратай ойролсоо жэжэгэбтэр одоной гадаргуугай температура хэдэн мянган К, харин [[Абарга улаан одон]]ой температура харисангы бага ойролсоогоор 3,600 K байна.

== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

== Холбооһон ==
{{commonscat|Star}}
* [http://www.astronet.ru/db/map/ Карта звёздного неба]
* [http://www.u-tube.ru/pages/video/3576/ Наглядная демонстрация размеров звёзд в отношении к планетам Солнечной системы]
* [http://lenta.ru/news/2011/07/08/stars/ Сверхновые запылили молодую Вселенную] ''Лента.ру'', 8 июля 2011
* [http://www1.pushkin.edu.ru/publ/nauka/konfer/xxvii_pushkinskie_chteniya/18-1-0-337 Шамин С. М. Слово звезда и его производонойе в русской культуре // XXVII Пушкинскиечтения. 21 октября 2013 г.: Сборник научных докладов / Сост. В. В. Молчановский. М., 2013. С. 496—506.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131029185133/http://www1.pushkin.edu.ru/publ/nauka/konfer/xxvii_pushkinskie_chteniya/18-1-0-337 |date=2013-10-29 }}
* [http://science.howstuffworks.com/star1.htm How Stars Work] at HowStuffWorks
* [http://www.nasa.gov/worldbook/star_worldbook.html Star, World Book @ NASA] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050508094147/http://www.nasa.gov/worldbook/star_worldbook.html |date=2005-05-08 }}
* [http://www.astro.uiuc.edu/~kaler/sow/sow.html Portraits of Stars and their Constellations]. University of Illinois
* [http://simbad.u-strasbg.fr/sim-fid.pl Query star by identifier, coordinates or reference code]. Centre de Données astronomiques de Strasbourg
* [http://www.assa.org.au/sig/variables/classifications.asp How To Decipher Classification Codes]. Astronomical Society of South Australia
* [http://www.mydob.co.uk/community_star.php Live Star Chart] {{Webarchive|url=https://archive.today/20121204180007/http://www.mydob.co.uk/community_star.php |date=2012-12-04 }} View the stars above your location

{{1000 үгүүлэл}}

[[Категори:Одон орон шудалал|*]]
[[Категори:Одод]]