Зэд хуудаһанай код харалга

{{Химиин элемент
|Нэрэ = Зэд (Cu)
|Атомай дугаар = 29
|Атомай масса = 63.546 
|Үнгэ = Ягаабтар туяатай алталаг шара 
|Электроной бүридэл = &#91;[[Аргон|Ar]]&#93; 3d<sup>10</sup> 4s<sup>1</sup>
|Электроной тоо = 2, 8, 18, 1
|Түлэб = [[Хатуу бодос|Хатуу]]
|Нягта = 8,96
|Хайлаха Т = (1084.62&nbsp;°C, 1984.32&nbsp;°F), 1357.77 
|Бусалха Т = (2562&nbsp;°C, 4643&nbsp;°F), 2835 
|Хайлалтын дулаан = 13.26   
|Ууралталгын дулаан = 300.4
|Дулаан багтаамжа = (25&nbsp;°C) 24.440 
|Сингони = Таладаа түбтэй куб
|Эһэлдэлтэ = '''2''', 1
|Ионизациин энерги = 745.5
|Атомай радиус = 135
|Ковалентай радиус = 138
}}

{| style="text-align: left; background-color: pink; width: 100px; height: 100px;" border="0" cellpadding="4" cellspacing="0"
| style="width: 50%; color: rgb(255, 255, 255);" | <big><big><big><big>Cu</big></big></big></big>
| style="width: 50%; text-align: right; color: rgb(255, 255, 255);" | <big><big>29</big></big>
|- style="color: rgb(255, 255, 255);" align="right"
| colspan="2" | '''63,546'''
|- style="color: rgb(255, 255, 255);"
| colspan="2" | '''[Ar] 3d<sup>10</sup>4s<sup><nowiki>1</nowiki></sup>'''
|- style="color: rgb(255, 255, 255);" align="center"
| colspan="2" | <big>'''Зэд'''</big>
|}

{{Хадамал
|монгол_бэшэг =[[Файл:Зэс.png|30px]]
|кирилл_буряад = Зэд
|кирилл_монгол = Зэс
|кирилл_хальмаг = Зес
}}

'''Зэд''' ([[латин хэлэн|лат.]] ''cuprum'' үгэһээ '''''Cu''''' гэжэ тэмдэглэгдэдэг), [[атомай дугаар]] 29, нэгэн түрэлэй [[химиин элемент]] юм. Зэд — бэлээр дабтагдадаг, улааншаг үнгэтэй, үнгэтэ уян [[металл]].

Зэд зөөлэн [[металл]] болоод маша һайн [[сахилгаан]] дамжуулха шадбартай тула, [[сахилгаан]] болон [[дулаан]] [[дамжуулагша]], [[барилгын материал]], мүн түрэл бүриин [[хайлаша]] гарган абахад хэрэглэнэ.

[[Файл:Cuivre Michigan.jpg|200px|left|thumb|Байгалийн Зэд]]
Зэд [[ургамал|дээдэ ургамал]], [[амитан|амитанай]] маша шухала тэжээл болобош, ехэ хэмжээнэй зэд [[амитан]], [[ургамал|ургамлые]] хордуулна. 

[[Хүн|Хүмүүн]] зэдые 10,000 [[жэл]]эй үмэнэһөө хэрэглэжэ эхилһэн байна. [[Чили]], [[АНУ]] зэргэ оронууд ехэхэн хэмжээнэй зэдэй нөөсэтэй болоод ехэбшэлэн [[уурхай|ил уурхайһаа]] олборложо байна.

== Гаргалга ==
Зэдые зэдэй рудануудһаа болон минералуудһаа гаргална. Зэдэй гаргалгын гол арга — [[пирометаллурги]], [[гидрометаллурги]] болон [[электролиз]].
* Пирометаллургиин арга сульфидай рудануудһаа гаргалха болоно, (жээшэнь [[Халькопирит|CuFeS<sub>2</sub>]]):
: <math>~\mathsf{ 2CuFeS_2 + 5O_2 + 2SiO_2 \longrightarrow 2Cu + 2FeSiO_3 + 4SO_2\uparrow }</math>
* Гидрометаллургиин арга — уһа холиһон [[хүхэрэй хүшэл]]дэ гү, али [[аммиак|аммиагай]] хайламагда зэдэй минералуудай хайлуулга; абаһан хайламагһаа зэдые [[түмэр]]өөр гаргана:
: <math>~\mathsf{ CuSO_4 + Fe \longrightarrow Cu\downarrow + FeSO_4 }</math>
* [[Зэдэй (II) сульфат]]ай хайламагай [[электролиз]]:
: <math>~\mathsf{ CuSO_4 \rightleftarrows Cu^{2+}+ SO_4^{2-} }</math>

: <math>\mathsf{ K^{-}: Cu^{2+}+ 2e \longrightarrow Cu^{0} }</math>

: <math>\mathsf{ A^{+}: 2H_2O - 4e \longrightarrow O_2 + 4H^{+} }</math>

: <math>~\mathsf{ 2CuSO_4 + 2H_2O \longrightarrow 2Cu\downarrow + O_2\uparrow +2H_2SO_4 }</math>
== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

== Холбооһон ==
* [http://www.npi.gov.au/database/substance-info/profiles/27.html National Pollutant Inventory - Copper and compounds fact sheet] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080302034606/http://www.npi.gov.au/database/substance-info/profiles/27.html |date=2008-03-02 }}
* [http://www.weldaloy.com/resource_center.php Copper Resource Page.] Includes 12 PDF files detailing the material properties of various kinds of copper, as well as various guides and tools for the copper industry.
* [http://www.copper.org The Copper Development Association] has an extensive site of properties and uses of copper; it also maintains a [http://www.brass.org web site dedicated to [[brass]], a copper alloy].

{{Үелхэ системэ}}
{{1000 үгүүлэл}}

[[Категори:Химиин элемент]]
[[Категори:Металл]]


{{Stub}}