Мүнгэн (металл)

Ag	47
107,8682
[Kr]4d105s1
Мүнгэн

Мүнгэн (Загбар:Lang-la үгэһээ 'Ag' гэжэ тэмдэглэгдэдэг) — гилагар сагаан үнэтэ металл юм. Атомай дугаар 47. Байгаалиин мүнгэн алтан болон бусад металлуудай шудхамал буюу минераллуудта (жэшээнь аргентит ба хлораргирит) оршодог.

Түүхэ

Хүн түрэлхитэн эртын үеһээ мүнгые хэрэглэнэ. Мүнгэн гоёл шэмэглэлдэ, амһарта, аяга шанага, худалдаанай хубида мянга мянган жэлэй турша ашаглажа, мүнгэн олон системуудай хубида һуури бологон байна. Мүнгэнэй үнэтэ металлай шанарууд уртань зүбхэн алтанай хоёрдахи абажа үзэһэн юм. Ассири болон Вавилонда мүнгэн гэжэ арюун нангин металл мүн һарын бэлиг тэмдэг боложо байһан юм. Дундада зуунай үедэ, мүнгэн, алхимикууд хороондо олондо алдаршаһан байба. Дэлхэйн II дайнай үедэ зэдэй, сагаан туулганай богони ниилүүлэлтэ ушарһаа олон үйлэдбэрилэлэй хэрэглээндэ мүнгые һолихо хүргэһэн. АНУ-ай засаглал Уэст Поинтда байһан өөрын ехэ нөөсэһээ үйлэдбэрилэлэй хэрэглэгшэдта мүнгые гаража зээлһэн.

Бодос зүйн шанар

Мүнгэнэй сула

Энэ зөөлэн, ялагар сагаан, дабтагдасатай металл металлуудай дунда хамагай ехэ сахилгаанай дамжуулха шадбартай (20 °C температурада 1,59·10−8 Ом·м хубита сахилгаанай эсэргүүсэлтэй) болон хамагай ехэ дулаан дамжуулха шадбартай (300 K температурада 429 Вт/(м·К)). Нэбтэ гэрэлдэ нимгэн мүнгэнэй ялтас нил ягаан үнгэтэй байна. Нилээд хайласагүй металл, 962 ° C хайлаха температуратай.

Химиин шанарууд

Мүнгэн гэдэг үнэтэ металл, тиихэдэнь нилээд набтар нүлөөлэлсэлгын шадабаритай, дабһанай ба уһа холиһон хүхэрэй хүшэлнуудта хайланагүй. Гэбэшье мүнгэн эһэлэй оршондо (азотой, халуун сугларуулагдаһан хүхэрэй хүшэлдэ, мүн сүлөөтэ хүшэлтүрэгшэтэй дабһанай хүшэлдэ) хайладаг:

$𝖠𝗀\mathsf{+}\mathrm{𝟤}𝖧𝖭{𝖮}_{\mathrm{𝟥}\mathsf{(}𝖼𝗈𝗇𝖼\mathsf{)}}\mathsf{=}𝖠𝗀𝖭{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{+}𝖭{𝖮}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{\uparrow }\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮$

Түмэрэй (III) хлоридта хайладаг:

$𝖠𝗀\mathsf{+}𝖥𝖾𝖢{𝗅}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{=}𝖠𝗀𝖢𝗅\mathsf{+}𝖥𝖾𝖢{𝗅}_{\mathrm{𝟤}}$

Мүнгэн мүнгэнэй уһанда хүгэнөөр хайлаад, амальгамые (мүнгэнэй уһан болон мүнгэнэй шэнгэн шудхамал) байгуулдаг.

Мүнгэн хүшэлтүрэгшэһээ эһэнэгүй. Нойтон агаарда мүнгэнэй сульфидые байгуулна:

$\mathrm{𝟦}𝖠𝗀\mathsf{+}\mathrm{𝟤}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖲\mathsf{+}{𝖮}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{=}\mathrm{𝟤}𝖠{𝗀}_{\mathrm{𝟤}}𝖲\mathsf{+}\mathrm{𝟤}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮$

Хүшэлтүрэгшэ үгы байгаад:

$\mathrm{𝟤}𝖠𝗀\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖲\mathsf{=}𝖠{𝗀}_{\mathrm{𝟤}}𝖲\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{\uparrow }$

Сүлөөтэ галогенууд мүнгые эһэгдэнэ:

$\mathrm{𝟤}𝖠𝗀\mathsf{+}{𝖨}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{=}\mathrm{𝟤}𝖠𝗀𝖨$

Хүхэрые болон мүнгые хамтараа халаад сульфид байгуулна.

$\mathrm{𝟤}𝖠𝗀\mathsf{+}𝖲\mathsf{=}𝖠{𝗀}_{\mathrm{𝟤}}𝖲$.

Мүнгэн хаанай уһада (Aqua regis) хайланагүй.

Мүнгэнэй хамагай тогтууритай эһэлдэлтын зэрэг +1 юм. Аммиак байхада мүнгэн (I) уһада хайладаг [Ag(NH₃)₂]⁺ байгуулна. Мүн мүнгэн цианидууд, тиосульфатууд хамтар һуурие байгуулна. Мүнгэнэй үндэр эһэлдэлтын зэрэгууд (+2, +3) ганса хүшэлтүрэгшын нэгэдэл (AgO, Ag₂O₃) болон фторой нэгэдэл (AgF₂, AgF₃) байгуулна.

Нитрат, перхлорат, фторидһаа ондоо мүнгэнэй (I) дабһанууд уһада хайладаггүй.

Гарадаг газарууд

Мүнгэнэй ехэ гарадаг газарууд удаахи улас орондо байна:

Германи, Испани, Перу, Чили, Мексика, БНХАУ, Канада, АНУ, Австрали, Польш, ОХУ, Казахстан, Румын, Швед, Чехи, Словаки, Австри, Унгар, Норвеги. Мүн Арменида, Кипр аралда болон Сардинида мүнгэтэй газарууд байна.

2008 ондо хамтар мүнгэнэй 20 900 тонно малтажа абаһан. Малтажа абалгын ударидагшууд:

• Загбар:Flagicon Перу (3600 т)
• Загбар:Flagicon Мексика (3000 т)
• Загбар:Flagicon БНХАУ (2600 т)
• Загбар:Flagicon Чили (2000 т)
• Загбар:Flagicon Австрали (1800 т)
• Загбар:Flagicon Польша (1300 т)
• Загбар:Flagicon АНУ (1120 т)
• Загбар:Flagicon Канада (800 т)

6 хамагай ехэ мүнгэнэй шахтанууд

Шахта	Орон	2010 ондо бүтээгдэхүүн
Cannington Silver/Lead/Zinc Mine	Австрали	38.6 Moz
Fresnillo Silver Mine	Мексика	38.6 Moz
San Cristobal Polymetallic Mine	Боливи	19.4 Moz
Antamina Copper/Zinc Mine	Перу	14.9 Moz
Rudna Copper Mine	Польш	14.9 Moz
Peñasquito Polymetallic Mine	Мексика	13.9 Moz

Мүн үзэхэ

• Алтан
• Үнэтэ металл
• Сагаан туулган

Холбооһон

• Серебро на Webelements
• Серебро в Популярной библиотеке химических элементов Загбар:Webarchive
• Энциклопедия Кругосвет Загбар:Недоступная ссылка
• Термодинамические свойства серебра (Mathcad Calculation Server)
• Colloidal silver not approved (Коллоидное серебро не одобрено)Загбар:Ref-en
• Учебник «Неорганическая химия» под редакцией Ю. Д. Третьякова
• Вторичное серебро
• Загбар:ХЭ
• Соединения серебра (токсикологическая химия)
• Серебро в Большой советской энциклопедии
• Физико-химические свойства серебра (справочник)
• Термодинамические свойства серебра (on-line расчет)